Taj Mahal Agran dago.Agrara iritsi nintzenean autobuseko gidariak esan zidan non jaitsi behar nuen Agrara iritsi nintzenean. Ez zen autobus-geltokia, edozein auzo baizik. Momento hartan ez nekien non nengoen, baina telefonoan neuzkan mapa eta ipar-orratzarekin, brujularekin, orientatu nintzen. Kilometro ete erdi oinez egin eta gero, hotelen gunera iritsi nintzen. Hurrengo egunean Taj Mahalera joan nintzen. Ticketsk atzerritarrentzat 10 aldiz garestiagoak dira bertakoentzat baino. Taj Mahalen parean hiru mezkita izugarri daude. Gune osoa harresi baten artean dago. Sartzen zarenean ez duzu ezr ikusten, argi gehiegi baitago. Baina, polilKi-poliki moldatu egiten dira argira, eta bat-batean Taj Mahal ikus dezakezu. Momentu izugarria da! Nolako eraikuntza! Dena marmol txuriz egina dago, lorategi eta iturrien artean. Lau ordu pasatu nituen han argazkiak ateratzen eta lekuaz disfrutatzen. Jendeak argazkiak egiteko esan zidan, eta nik ere esan nien argazki batzuk botatzeko niri. Be,ste leku polit batzuk ere baditu Agrak, ez Taj Mahal bakarrik.
Mapuche jendearen jatorria Hego Amerikakoa da. Txileko erdi aldean eta Argentinako zenbait probintziatan (Neuquen, Río Negro eta Buenos Airesko zati batean) sortu ziren. Mapu=lur Che=jende Espainar konkistatzaileak kontinentearen hegoaldera iritsi zirenean, “XVI” mendean, milioi bat Mapuche inguru aurkitu zituzten. Beren kulturan lurrarekin harreman handia dutela nabari da, adibidez, izenek leku ezberdinak deskribatzen dituzte. Mapuche jendearen lur nagusia Andesko mendikatea da, Pire-Mapu edo Piren, elurren lurra esan nahi duena. Mapucheek udazkenean beren erlijio jaiegunetan “Nguillatun edo Kamaruko” egiten dituzte. Hauetan lurrari (Neguenechen) eskerrak ematen dizkiote beren bizitza, familia, klima eta uztarengatik. Izan ere, beren jainko inportanteena da lurra (Neguenechen) . Gaur egun Mapuche jendea bere lurraldearen erreklamazioa egiten ari da.
k.a. 1500 urtean jaio zen, eta k.o. 900 desagertu. Arkitektura eta zientziarekiko jakin-mina oso harrigarria eta interesgarria zen. Zibilizazioak 400.000 Km2 zituen, Mexikoa (Yucatán, Campeche, Tabasco, Quintana Roo estatuak) Belizeraino iristen zen. Klima eta lurra oso desberdinak ziren. Iparraldea harritsua, elkorra eta berotsua zen. Erdialdekoa euritsua. Hegoaldeko, berriz, hotza eta epela, pinudiekin eta altzifrekin. Gizartean hierarkia oso zorrotza zen. Nekazariak ziren eta bere janari nagusia artoa zen. Gainera gameluak ehizatzen zituzten eta arrantzatzea ere asko gustatzen zitzaien.
Azteka inperioa
Gobernua: monarkia Hizkuntza: Náhuatl eta beste batzuk. Erlijioa: politeista Biztanleak 20.000.000 ziren eta 500,000 Km2 hartu zuten. Hiribua Tenochtitlan zen eta XIV mendean gora egin zuen. Náhuatl hitz egiten zuten eta ideograma eta “pictigrama”k erabiltzen zituzten idazteko. Artoa eta tabakoa ziren ereiten zituzten fruitu nagusiak. Gainera, medikuntza naturalean jardun zuten belarrekin. Eta, batzuek sakrifizioak egiten zituzten, norbait gaixotzen zenean.
Jon Arretxek "Zazpi kolore" liburuan egin zuena egingo dugu ikastaroan: narrazio bat idatzi. Blogean jarri ondoren, narrazioaren izenburua zein den eta egileak zein kolorerekin identifikatu duen asmatzen saiatuko gara. Kasu honetan egileak Txileko kantu bat izan du hizpide.
Beltza
Aupa, gai hau asko gustatzen zait, koloreak eta bere esanahiak oso gai interesgarria da. Badakit ideia dela narrazio bat aukeratzea eta euskarazko bertsioa egitea, eta besteek asmatzea kolorea, baina, gai honek Txileko abesti oso ospetsu bat gogorarazi dit, Violeta Parraren “Casamiento de negros” da. Kantu honetan beti edo dena da beltza, nahiz eta hemen, Txilen, Hegoamerikatako beste herrialde batzuetan ez bezala, ez egon beltzik. Seguru asko gure eguraldia oso hotza delako eta ,agian, esklaboak hona ekartzea, munduaren azken herrira, mendietan zehar, basamortua hegoaldean, eta itsasoa mendebaldean, oso zaila izango zelako. Horretaz gain, lekuak, paisaiak, eguraldia eta lanak desberdinak dira: hemen mahastiak, sagastiak, galsoroak ditugu; besteetan, ordea, kafea, kakoa, azukreak, bananak… beharbada, horregatik, indargabetu zuen Txilek esklabotza 1911. urtean. Gaira itzulita, abesti hau oso alaia eta ezaguna da, jokoa da beti BELTZA hitza agertzen dela, baina egia esanda (eta euskal abestiak bezala) hitza oso tristea da..
Beltzen ezkontza
Ezkontza antolatu da, dena beltzez estalita. Beltzak, ezkongaiak eta aita-amabitxiak Beltzak, koinatuak eta aita-amaginarrebak Eta ezkondu dituen apaiza ere Beltza bera.
Festa hasi zutenean, Mahai-zapi beltza ipini zuten, Gero postrera iritsi eta jan zituzten piku lehorrak. Eta zeru beltzaren azpian joan ziren ohera.
Eta han dira buru biak Beltzarena beltzarekin (emakume beltzarena, gizon beltzarekin) Hotzak argitu zituen egunak Eta piztu behar izan zuten sua. Ikatza ekarri zuen beltzak ikatza bera ere beltza.
Minak dago emakume beltza Herriko medikua etorri eta Basako txaplata errezeta, Baina basoko beltzena. Eman zioten beltzari gajoari Mendiko makiaren zukua..
Eta hil zen beltza Hura pena beltz gizagaixoarena! Kaxoi baten barruan sartu zuen, kaxoi beltz batean ez zuten kandelarik piztu Hura bai gaubeila beltza!
Lagun batek esan zidan, Txilen beltzik ez dagoenez, “Beltza” hitza aldatu behar duzula, eta “pobrea” ipini leku bere lekuan, eta ondo ulertuko dituzu hitzak. Kritika sozial handia du, eta zoritxarrez egia da.
Hementxe duzu abestia:
Hitzak gaztelaniaz
Casamiento de negros
Se ha formado un casamiento Todo cubierto de negro, Negros novios y padrinos, Negros cuñados y suegros, Y el cura que los casó Era de los mismos negros.
Cuando empezaron la fiesta Pusieron un mantel negro Luego llegaron al postre Se sirvieron higos secos Y se fueron a acostar Debajo de un cielo negro.
Y allí están las dos cabezas De la negra con el negro, Amanecieron con frío Tuvieron que prender fuego, Carbón trajo la negrita Carbón que también es negro.
Algo le duele a la negra Vino el médico del pueblo Recetó emplastó de barro Pero del barro más negro Que el dieron a la negra zumo de maqui del cerro.
Ya se murió la negrita Que pena pa´pobre negro, La echó dentro de una cajón Cajón pintado de negro, No prendieron ni una vela Hay que velorio más negro.
Urdina Koloreak emozio ezberdinak dituzte,kolore bakoitzak esanahi ezberdina baitu. Horregatik, asko idatzi izan da gai honi buruz. Nire herrian, Txilen, hegoaldean, “Wall Mapu” edo Mapuche herrian badago usadio bat, Kosmos-ikuspuntuaren arabera. Kolorea urdina: Urdinak esanahi handia du mapuche-entzat: hildako eta bizitzaren arima; urdinaren bidez manifestatzen da bizitza,heriotza , arbaso zaharrak,jakintza, sorkuntza, kreazioa, baina bereziki : Mapuche arima. Dena dator urdinetik, urdina kemena baita. Urdinatik datoz animaliak, jendea, izakiak,mundua, haizea, mendiak. Eta orain arte Mapuche-ek diotenez, arazo handi bat dutenean edo hildako familiar batek haiekin hitz egin nahi duenean, agertzen dda (hildako familiarra) amets urdin batean, eta zaldi zuri batean etortzen da familiarra, biluzik. Horregatik Olerkiek “Elikura Chihuailaf”, besteak beste, idazten dute urdinari buruz, urdin kolore ez delako kolore asbtrakto bat...haiek bizi duten kolorea baizik, hori beti. Xilografia artistak, Santos Chavez, mapuche, ere bere lanean egin zian mapuche-en begirada urdina koloretik. kontzeptu filosofikoa delako; ez da goibeltasuna, ez da bakardadea, ez da isiltasuna... Bizitza, sorkuntza, arima, arbaso zaharren berriak, hizkuntza, mundua eta kosmosa da.
Jon Arretxek "Zazpi kolore" liburuan egin zuena egingo dugu ikastaroan: narrazio bat idatzi. Blogean jarri ondoren, narrazioaren izenburua zein den eta egileak zein kolorerekin identifikatu duen asmatzen saiatuko gara.
Kasu honetan koloreen inguruko gogoeta egin du idazleak.
Koloreez ikusten dugu? Koloreak ote al dira? Agian ez… agian bestaldetik hasi beharko genuke, aurretik atzera, kontrako galdera eginez: zer dira koloreak? Begi aurrean daukaguna? besteek ikusten dutena? Eta horrekin batera bigarren galdera datorkigu: zeintzuk dira besteak? animaliak? Beste pertsona batzuk? Geu beste egoera batean? Ez dut uste kolorea zera hain geldia denik, ikuslearen ikuspuntuaren arabera aldatzen den zerbait baizik. Beltza, adibidez… batzuentzat aterpe bat da, edo bizimodu bat; beste batzuentzat, ordea, beldurgarria, edo bizimodu baten falta. Eta badaude beste batzuk kolorerik ez dela uste dutenak, kolore falta baizik. Batzuek hiria grisa ikusten dute. Beste batzuk, argiz koloreztatua. Beste batzuek herriko berdea edo argirik gabeko argia (“gizakien argirik gabekoa”, hain zuzen) maite dute, benetako argitasuna argietatik urrutik dagoelakoan. Baino umore eta egoerak alde batera utzita, ikuslearen menpean egoten jarraitzen dute. Txakurrek ez dituzte ikusten guk ikusten ditugun koloreak; sugeek ere ez, eta saguzarrek are gutxiago… ia itsuak! Beti galdetu diot neure buruari ea pertsona guztiok kolore berberak ikusten dItugun… suposatzekoa da antzekoak direla, guztion begien anatomia berdintsua izanda. Baino horrek ez du esan nahi ikusten dugun kolorea berdin-berdina denik. Txikitatik hausnartu izan dudana: sagar bat ikusita, aurrean jarrita, nik gorria ikusten dut. Edo hobeto esanda: “gorria” deitzen diodan kolore bat ikusten dut. Baina ezin dut jakin besteek zer ikusten duten… Dudarik gabe besteak gorria dela esango lidakete, horrela ikasi dutelako txikitatik: “sagarraren azala gorria da”. Hala ere, neuk “berdea” deitzen dudana ikusten badute eta “gorria” baderitzote? Nola demontre konturatuko naiz? Sentimenduekin gauza bera gertatzen da. Denok onartzen dugu sentimenduak badirela (edo horrela izatea gustatuko litzaidake behintzat…). Maitasuna, mina, gogoa, harrokeria, beharra, alaitasuna eta denok ados gaude, oro har, zer egoeratan agertzen diren. Baino ez dago ziur egoterik besteek gauza bera sentitzen duten. Bikote batean batek besteak baino gehiago maitatzen omen du… edo bestea baino sentikorragoa omen da… eta batzuetan ezberdintasun horiengatik arazoak sortzen dira. Desadostasunak deitzen zaie. Egoera baten aurrean desberdin konpontzen gara, batzuetan besteak zer egin duen ulertu gabe (zer sentitu duen ulertu gabe, beste era batera esanda…). Horregatik koloreak sentimenduak direla pentsatzea gustatzen zait…
Jon Arretxek "Zazpi kolore" liburuan egin zuena egingo dugu ikastaroan: narrazio bat idatzi. Blogean jarri ondoren, narrazioaren izenburua zein den eta egileak zein kolorerekin identifikatu duen asmatzen saiatuko gara.
Paisaia ikusgarriaren erdian herri txiki batean gelditu zen autobusa. Pumamarcan geunden. Argentinako iparraldean Punaren aldea n, Andeen ondoan, dago Pumamarca. Leku turistiko nagusia da ZAZPI KOLOREKO muinoa hortxe dagoelako. Bertakoak “ coyas” diren biztanleak behartsu eta jasankorrak dira, baina oroz gainetik duintasun handia dute. Autobusetik jaitsi nintzen eta haur coya bat gona gorria jantzita niregarantz etorri zen. Begi handi beltzak zeuzkan. Irribarre handia bere aurpegia argitzen zuela zuen. Orduan berak niri esan zidan: Abesti bat kantatu ahal dizut? Kantatu eta gero nik dirua eman nion. Hala bere abestia trukatu zuen . Ez zuen laguntza eskatu, duintasunekin bere abestia eskaini baizik. Zazpi Koloreko mendixkan kolore artean bizi zen. Leku ederra da hori, baina babesgabea. Mineralak geruzatan daudenez Pumamarcako muinoan zazpi kolore daude. Izokin kolorea, morea, gorria, berdea, marroia, horia eta zuria.
